دستور خط فارسی 10 /«الف مقصوره» چیست؟ «الف ممدوده» کدام است؟!

دستور خط فارسی 10 /«الف مقصوره» چیست؟ «الف ممدوده» کدام است؟!

چون خط فارسیِ کنونی با خط عربی بسیار نزدیک هم است، کلمه هایی را که از عربی به زبان فارسی آمده اند، گاهی با دستور خط عربی می نویسیم؛ گاهی با دستور خط فارسی! که باعث می شود برخی واژه ها دو یا چند املا داشته باشند. اگر یادتان باشد، همین چند املایی درمورد نگارش همزه وجود داشت. در مطلب این هفته نیز درباره ی نگارش دو حرف عربی که در فارسی راه یافته اند، و تفاوت نگارش آن ها در عربی و فارسی سخن می گوییم. 

الف مقصوره

عرب‌ها مانند زبان فارسی یک جور الف ندارند. در فارسی دو صدای نزدیک به هم داریم: یکی «ـَـ» (a) و دیگری «آ» (â). اگر صدای «ـَـ» درآغاز واژه باشد، روی پایه‌ی الف نوشته می‌شود؛ مانند:

اسب، ارتش، انار، است

اما جز این استثنا، در دیگر موارد، صدای «ـَـ» همیشه روی حرف‌های بی‌صدا نوشته می‌شود؛ مانند:

بَهرام، دَوا، پَرَنده

یادآوری کنیم که در نگارش برخی ضمیرهای مضافٌ الیهی و فعل‌های کوتاه‌شده نیز، چون هم ضمیر، هم فعل کوتاه‌شده یک کلمه‌ی  مستقل هستند، هنگامی که با صدای «ـَـ» آغاز شوند، باز هم روی پایه‌ی الف نوشته می‌شوند؛ مانند:

خانه‌اَم، دعوت‌اَند، شانه‌اَت

اما عرب‌ها، به جز فتحه (ـَـ) دو صدای نزدیک به آن هم دارند؛ یکی الف مقصوره، و دیگری الف ممدوده. الف مقصوره صدایی‌ست میان فتحه و الف فارسی؛ به عبارت دیگر، صدای فتحه‌ی کشیده است، که نگارش آن‌ها در عربی به دو صورت است:

     1- اگر در وسط کلمه بیاید، به شکل یک خط عمودی روی حرف‌های بی‌صداست؛ مانند:

اسمعیل، هرون، رحمن، که روی «م» در اسمعیل، «هـ» در هرون، «م» در رحمن، الف کوتاهی قرار می‌گیرد، تا خواننده‌ی متن در زبان عربی آن را درست بخواند.

     2-  اگر الف مقصوره در پایان کلمه بیاید، روی پایه‌ی «ی» نوشته می‌شود؛ مانند:

لیلی، موسی، عیسی، حتی، اعلی

در زبان فارسی، نگارش الف مقصوره دچار دوگانگی شده‌است. با آن‌که همواره مانند صدای «آ» در فارسی خوانده می‌شود، اما فرهنگستان گاهی نگارش آن را بر پایه‌ی الف درست دانسته و گاهی برپایه‌ی «ی»!

برای نمونه، به نگارش واژه‌های الف مقصوره‌دار از نظر فرهنگستان توجه کنید:

اسماعیل، رحمان، الاهه، اعلا، اعلیحضرت، اعلی‌علّیین، حتی، عیسی، عیسای مریم، صغرا/صغری، کبرا/کبری، لیلا، موسی، موسای کلیم

همین اندک، از آشفتگی نگارش الف مقصوره در زبان فارسی نشانه‌‌ها دارد. دخالت سلیقه‌ی اعضای دستور خط فرهنگستان را اضافه کنید به مداخله‌های سلیقه‌ییِ سردبیرها، دبیرسرویس‌ها و خبرنگاران. آن‌گاه خودتان درمی‌یابید با چه آشفته‌بازاری روبه‌رو هستیم. نمونه‌های این آشفتگی را ببینید:

نمونه از خبرگزاری فارس: گامی بلند از لمعتین تا ملکوت اعلی

نمونه‌ی دیگر: کارگردان پاکدشتی، از اتمام مراحل تولید آخرین اثرش با عنوان «مستند امامزاده موسی» خبر داد.

نمونه‌ی دیگر: بار دیگر زینب کبرا نخواهد شد اسیر.

درحالی که در خبر دیگری از این خبرگزاری آمده‌است: زینب کبری (س) چگونه مصیبت‌ها را زیبا می‌دید.

نمونه‌ از خبرگزاری ایرنا: ... اسماعیل حسن زاده رئیس کمیته انضباطی در این باره گفت...

درحالی که در خبر دیگر این خبرگزاری آمده‌است: اسمعیل کریم زاده با اشاره به اینکه این استان با 2.3 درصد مساحت ایران، شش درصد محصولات کشاورزی کشور را تولید می کند، اعلام کرد... [نام رییس سازمان جهاد کشاورزی آذربایجان غربی در اغلب خبرها «اسماعیل کریم‌زاده» است.]

نمونه‌یی دیگر در خبرگزاری ایرنا: ... در این فرصت آمادگی خود را به حد اعلا رسانده و سعی می کنم حتما با مدال طلا به کشور باز گردم...

درحالی که در خبر دیگر این خبرگزاری آمده: کره شمالی تحرکات خطرناک خود را به حد اعلی رسانده ...

نمونه‌یی دیگر در خبرگزاری ایرنا: وی تاکید کرد: بعد از غیبت کبری صاحب الزمان(عج) ولی فقیه ادامه دهنده راه امامت است.

درحالی که در خبر دیگر این خبرگزاری آمده‌است: ... از این رویداد در تاریخ به عنوان مهاجرت کبرا نام می برند

پیشنهاد نویسنده این است که در نگارش الف مقصوره، یک قانون گذاشته و رعایت شود؛ چون یکی از قانون‌های دستور خط فرهنگستان نزدیک شدن نوشتار به گفتار است، پس اگر هنگام خواندن واژه‌یی، صدای «آ» را می‌شنویم، می‌بایست بنویسیم؛ یعنی در واژگان زیر، نگارش «آ» برای همه‌ی واژگان ضروری‌ست:

اسماعیل، رحمان، الاهه، اعلا، اعلاحضرت، اعلا ‌علّیین، حتا، عیسا، عیسای مریم، صغرا، کبرا، لیلا، موسا، موسای کلیم

بی‌شک نگارش برخی کلمه‌های الف مقصوره‌دار، مانند موسا، عیسا، مجتبا، مصطفا، منتها، به این شکل دور از ذهن نویسنده و خواننده‌ی خبر است؛ اما یادمان باشد زمانی نگارش: کبرا، صغرا، لیلا، اسماعیل، ابراهیم، هارون نیز بدین شکل برای مخاطب زمان تغییر آن‌ها از شکل عربی نیز دور از ذهن و بیگانه بود؛ با وجود این، مخاطبان اکنون این دست واژگان، آن‌ها را پذیرفته و عادی دانسته‌اند. باید تأکید کرد که هرچه قانون‌های خط کم‌استثنا یا بی‌استثنا باشد، برای آموزش به نسل‌های بعدی و نوآموزان زبان ساده‌تر و فراگیرتر خواهد شد. وقتی مخاطب، «موسای کلیم» را بدین شکل می‌پذیرد، می‌توان به‌مرور زمان شکل «موسی» را تغییر داد و آن را متناسب با گفتار فارسی یعنی «موسا» نوشت.

الف ممدوده

همان‌گونه که گفته شد، در زبان عربی، به جز فتحه و الف مقصوره، صدای «آ»ی بسیار کشیده نیز وجود دارد که به آن الف ممدوده می‌گویند. الف ممدوده در پایان کلمه‌های عربی می‌آید و عرب‌ها برای تلفظ درست آن، الف را با همزه همراه می‌آورند؛ برای نمونه: امضاء، املاء، ارتقاء، انشاء، احیاء

در زبان فارسی، چون یک صدای «آ» بیش‌تر وجود ندارد، فرهنگستان به نگارش این دست واژگان بدون همزه دستور داده‌، که بسیار هم نیکوست؛ زیرا برای تمامیِ واژگان الف ممدوده‌دارِ واردشده در فارسی، یک دستور خط رعایت می‌شود؛ پس می‌بایست همزه‌های پایان این کلمه‌ها را حذف کرد. نمونه از خبرگزاری ایرنا چنین است:

جمله‌ی نادرست: ... این توافق نامه امروز به امضاء نخواهد رسید

جمله‌ی درست: ... این توافق‌نامه امروز به امضا نخواهد رسید

 

جمله‌ی نادرست: ... این شاعر ملی و وطنی عمر خود را صرف اعتلاء بخشیدن به ادبیات فارسی کرد.

جمله‌ی درست: ... این شاعر ملی عمر خود را برای اعتلا بخشیدن به ادبیات فارسی صرف کرد.