دستور خط فارسی 6
سیده الهام باقری
دستور خط فارسی 6
دو مطلب درمورد واژگان مرکب گفته شد. اما تمامیِ کلمه های فارسی، میان دو دسته ی ساده یا مرکب تقسیم نشده اند. درست در مرز میان کلمه های مرکب و ساده، «واژگان مشتق» قرار دارند. نوشتن دستور خط برای این دسته واژگان، کار سختی ست؛ زیرا برخی واژگان مشتق، شبیه کلمه های مرکب اند و از قانون نگارش آن ها پیروی می کنند و برخی، شبیه واژگان ساده هستند و مانند این گروه واژگان نوشته می شوند. این بار به واژگان مشتق و شیوه ی نگارش آن ها پرداخته ایم:
جدانویسی2
واژه‌ی مشتق، واژه‌ی «وند»دار است. وندهای فارسی، زمانی برای خودشان واژه بودند؛ اما در گذر سده‌ها دیگر استقلال یک واژه را از دست داده‌اند؛ یعنی به‌تنهایی معنا و دستور مستقل ندارند و در کنار یک واژه‌ی دیگر معنا می‌یابند. وندهای فارسی را به سه دسته تقسیم کرده‌اند:
پسوند، میانوند، پیشوند
حدود 700 وند در زبان فارسی پیدا شده‌است، که البته امروزه همه‌ی آن‌ها کاربرد ندارد. نمونه‌های پرکاربرد آن‌ها چنین‌اند:
پیشوندها: اَ-، اَبَر-، اِم-، اَن-، بِـ -، بَر-، با-، بی-، پار-، پیرا-، در-، دُژ-، دُش-، سر-، فرا-، فرو-، کَد، مَـ -، می-، نَـ -، نا-، وَر-، هم-
میانوندها: -آ-، -به-، -در-، -تا-، -و-
پسوندها: -آ، -ار، -آسا، -ان، -انه، -اُم، -اُمین، -انی، -ی، -این، -اینه، -بان، -بد، -بَفت، -بیز، ـَـت، -تر، -ترین، -توز، -چه، -د، -دم، -زار، -سا، -سار، ـِـستان، ـَـش، ـِـش، -شار، -فر، ـَـک، -کده، -گار، -گانه، -گاه، -گر، -گون، -مند، ـَـن، نا، ـَـنده، -واره، -وَر، -اور، ـه، -ی، تمامیِ شناسه‌های فعلی: ـَـم، -ی، ـَـد، -ایم، -اید، -اند
در نگارش واژگان مشتق، برپایه‌ی قانونی که در مطلب پیشین گفته شد (واژگان مستقل از نظر معنایی و دستوری مستقل نوشته می‌شوند)، چون وند استقلال ندارد، به واژه‌ی پیش یا پس از خود می‌چسبد؛ برای مثال:
همراه، بیکار، روبرو، سپهبد، نگهبان، کتابچه، گلسار، گلزار، گلستان، بچگانه، رفتن، دانا، بزرگ‌تر، سنگواره، گفتیم، سیمین، پنجم، پنجمین، صبحدم، جانانه، روحانی،...
در دستور خط فرهنگستان، باز هم دچار دوگانگی می‌شویم؛ زیرا فرهنگستان خط‌کشیِ درستی برای واژگان مشتق انجام نداده‌است؛ برای مثال، در دستور خط فرهنگستان، این مجموعه واژگان مشتق چسبیده نوشته می‌شوند:
آتشگون، آبشار، آرایشگر، امشب، باشگاه، باغستان، بیچاره، پاسبان، رهبان، پستچی، تاراجگر، تفریحگاه، تکدّیگری، توانمند، جنگلبان، حسابگر، رفتگر، حسرتمند، خاکسار، رخسار، خشمناک، دانشور، دریافتگر، جشنواره، راهوار، زهوار، شاهوار، بهتر، روستاییگری، ژرفنا، علفزار، همسر، همسایه، ...
اما برای نمونه‌های زیر، دستور جدانویسی وضع کرده‌است:
آتش‌فام، بی‌خبر، بی‌خان‌ومان، پنج‌گانه، ده‌گانه، تن‌آسا، جابه‌جا، حباب‌وار، رعیت‌وار، خانه‌به‌دوش، خشم‌آگین، شرم‌آگین، خلوت‌سرا، بزرگ‌تر، روزبه‌خیر، سربه‌سر، فرهنگ‌سرا، کاروان‌سرا، کین‌توز، هم‌سرا، هم‌سفر ...
و باز هم در نگارش بعضی واژگان مشتق، دوگونه‌ی جدا و پیوسته –هردو- را به اختیار نویسنده گذاشته‌است؛ مانند:
تبدیلگر/تبدیلگر، تحلیلگر/تحلیلگر، حبسگاه/حبسگاه، کشتگاه/کشتگاه، دلواز/دلواز، روبرو/روبه‌رو، زردشتیگری/زردشتیگری، کشیکچی/کشیکچی، سمنزار/سمنزار، سنّیگری/سنّیگری، سوگناک/سوگناک، شهوار/شهوار، یکنواخت/ یکنواخت
این آشفتگی در نگارش واژگان مشتق –مانند نگارش واژگان مرکب- باز هم دستور خط فارسی را سلیقه‌یی و «موردی» کرده؛ یعنی قانون کلّی و خاصی برای نگارش واژگان مشتق وضع نشده‌است.
شاید یکی از دلایل این اتفاق این باشد: با این‌که وندها زمانی واژه بوده‌اند، و به مرور زمان خاصیت واژه بودن خود را ازدست داده‌اند، اما در تمامیِ وندها چنین خاصیت صددرصدی رخ نداده‌است؛ یعنی این طور نبوده که یک سری واژه یک‌شبه یا در تمام ترکیب‌های خود به وند تبدیل شده باشند؛ برای مثال: «گاه» که به پسوند مکان و زمان معروف است، در برخی جاها همچنان واژه است؛ نمونه‌اش را در کلمه‌های: «گاهی»، «آن‌گاه»، «گه‌گاه»، «گاه‌شمار» می‌بینیم. اما در اغلب واژگان، وند شده‌است؛ مانند: دانشگاه، جایگاه، شامگاه، ورزشگاه، آرامگاه، پرتگاه، آموزشگاه، خوابگاه
یا وند-واژه‌ی «ـِـستان» که در کلمه‌ی «اُستان» همچنان واژه است؛ اما در واژگان زیر وند است: گلستان، تاکستان، پاکستان، شبستان، ادبستان، ...
بنابراین، می‌توان یک قانون کلّی و جامع برای واژگان مشتق نوشت: وند در واژه‌ی مشتق به واژه می‌چسبد، مگر این‌که در کلمه‌هایی هنوز خاصیت واژه بودن داشته باشد.
نمونه:
در متن خبریِ زیر، همانند چند مطلب پیشین، ویرایش و مشخص‌سازی همزمان رخ داده‌است. منتها در این نمونه، واژگان مشتق با توضیحی در قلّاب و خط زیر مشخص شده‌اند:
به گزارش ایرنا، محمدباقر نوبخت در جلسة علنی امروز (سه‌شنبه) مجلس شورای اسلامی با بیان گزارشی [پسوند: ی] از وضعیت اقتصادی [پسوند: ی] کشور و یادآوریِ این‌که میزان تورم در سه سال گذشته، روند کاهنده [پسوند: ـَـنده] داشته‌است، اظهار داشت: «کاهش تورم یک‌ساله و تک‌رقمی‌شدن آن موفقیت بزرگی‌ست.»
وی ادامه داد: «میزان تورم نقطه‌به نقطه نیز از 6.8 درصد [پیشوند: در] در اردیبهشت‌ماه به 6.1 درصد در خردادماه تقلیل یافت.»
نوبخت ابراز امیدواری [پسوند: وار + پسوند: ی] کرد که به‌زودی [پیشوند: به] گزارشی از روند رشد اقتصادی کشور به نمایندگان مجلس تقدیم کند...
رییس سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور ... گفت: «در حوزة صنعت و واحدهای [پسوند: ها، پسوند: ی] تولیدی [پسوند: ی]، برنامة فعال کردن 7500 واحد تولیدی با اعطای تسهیلات 160 هزار میلیارد ریالی [پسوند: ی] (16 هزار میلیارد تومان) در دستور کار است.»
وی به رشد اقتصادی در بخش کشاورزی [پسوند: ی] نیز اشاره کرد و اظهار داشت: «میزان تولید گندم در بهار امسال [پیشوند: ام-] (تا پایان خرداد) به بیش از چهار میلیون تن رسید که 20درصد افزایش تولید را نشان می‌دهد. [پیشوند: می]»
وی افزود: «تولید برگ سبز چای نیز در سه‌ماهة نخست امسال 37درصد رشد داشت که این رقم نسبت به پارسال [پیشوند: پار] (رشد33 درصدی) [پیشوند: در، پسوند: ی]، افزایش نشان می‌دهد؛ این روند گویای [پسوند: -ا] آن است که رشد اقتصادی را با سرمایه‌گذاری کم‌تر [پسوند: -تر] و اشتغال بیش‌تر [پسوند: -تر] در بخش کشاورزی محقق کنیم.»