دستور خط فارسی(9) «مسأله» این است؟ یا «مسئله» این نیست؟!
دستور خط فارسی(9) «مسأله» این است؟ یا «مسئله» این نیست؟!
نگارش همزه در زبان فارسی، یکی از پردردسرترین دستورهای خط را
دارد؛ زیرا شیوه ی نگارش آن در گذر تاریخ فرهنگستان زبان و ادب فارسی مرتب
تغییر کرده است. همین تغییر مداوم، سبب شده، در نگارش رسانه یی نیز، با چند
دستور خط برای یک واژه روبه رو شویم. در مطلب این هفته، ضمن بررسیِ واژگان
همزه دار، درباره ی دستور خط و آسان ترین راه یادگیری و یک سان سازیِ آن
ها سخن می گوییم و امیدواریم بتوانیم –مانند دستور خط دیگر زبان ها- برای
همه ی واژگان همزه دار با قاعده یی کلّی، شیوه ی نگارش واحدی را در زبان
فارسیِ معیار داشته باشیم، تا آموزش پذیرهای زبان و خط فارسی به آشفتگی در
نگارش فارسی دچار نشوند!
همزه نویسی
دو جور همزه در خط و زبان فارسی وارد شده‌است:
1- همزهی غیرعربی
2- همزهی عربی
فرهنگستان برای نگارش «همزه‌های غیرعربی» در فارسی روش پسندیده و ساده‌یی دارد: همه‌ی واژگان همزه‌دار غیرعربی در فارسی بر پایه‌ی دندانه نوشته می‌شوند. می‌خواهد به هر زبان و کشوری متعلق باشد؛ برای نمونه:
کاکائو، سوئد، سئول، ویدئو، بئاتریس، سئانس، تئاتر، نئاندرتال، رئال.
نمونه از مطلب‌های خبرگزاری ایرنا: سرگئی لاوروف، وزیر خارجة روسیه گفت...
نمونه‌یی دیگر: سنجش آلودگی‌های زیست‌محیطی به کمک پروتئین‌های پوستة تخم مرغ...
نمونه‌یی دیگر: تصمیم سئول برای استقرار این سامانه‌ها توازن استراتژیک و موازنة راهبردی منطقه را برهم می‌زند.
هرچند این قانون در کتابی از فرهنگستان نوشته نشده‌است، در جدول‌های همزه‌نویسی کتاب «دستور خط مصوّب فرهنگستان» چنین قانونی دیده میشود.
می‌توان برخی همزه‌های غیرعربی را فارسی‌سازی نیز کرد؛ یعنی ننویسیم: تئاتر، سئانس، ایدئال؛ بلکه بنویسیم: تآتر، سانس، ایده‌آل.
درمورد همزه‌های عربی، وضع به این سادگی نیست. عرب‌ها برای نگارش همزه‌های زبان خود از دیرباز روشی را تعیین کرده و تا امروز آن را تغییر نداده‌اند؛ اما در خط فارسی، بنا به سلیقه‌ی فرهنگستان، نگارش این همزه‌ها با آشفتگی و استثنا همراه است. درمورد نگارش همزهی عربی، نخست شیوه‌ی نگارش مرسوم و قدیمیِ عرب‌ها را می‌آوریم؛ سپس از دستور خط مصوّب فرهنگستان می‌نویسیم.
عرب‌ها از دیرباز قاعده‌های زیر را برای نگارش همزه به‌کار می‌بردند:
اگر همزه ساکن بود و حرف پیش از آن صدای ـَـ داشت، روی پایه‌ی «ا» نوشته میشود: تأثیر، تأکید منشأ، خلأ.
اگر همزه صدای ـَـ داشت و حرف پیش از آن ساکن بود، روی پایه‌ی «ا» نوشته میشود: جرأت، هیأت.
اگر همزه ساکن بود و حرف پیش از آن صدای ـُـ داشت، روی پایه‌ی «و» نوشته میشود: مؤمن، رؤیا.
اگر همزه صدای ـُـ یا «او» داشت، روی پایه‌ی «و» نوشته میشود: رؤوس، رؤوف، مسؤول.
اگر همزه ساکن بود و حرف پیش از آن صدای ـِـ داشت، روی پایه‌ی دندانه نوشته میشود: ائتلاف.
اگر همزه صدای ـِـ داشت، بر پایه‌ی دندانه نوشته میشود: رئیس، مسائل.
اگر همزه صدای ـَـ داشت؛ اما صدای حرف پیش از آن ـُـ بود، روی پایه‌ی «و» نوشته‌شود: مؤلف، مؤثر.
همزهی آخر، اگر هم خودش، هم حرف پیش از خودش ساکن بود، بدون پایه نوشته میشود: شیء، سوء، جزء.
در تمام این این قانون‌ها اگر تلفّظ واژه در زبان فارسی تغییر کرده باشد، می‌توان فارسی‌سازی کرد؛ برای نمونه: رییس، مسایل، رویا، مومن، جزو.
گفتیم که دستور خط فرهنگستان در برخی موارد با دستور خط عرب‌ها در همزه‌نویسی متفاوت است؛ یعنی برخی همزه‌ها را مانند عرب‌ها می‌نویسند، اما برخی را نه. برای توضیح بیش‌تر، دستور خط فرهنگستان در موارد اختلاف همزه‌نویسی چنین است:
اگر همزه صدای ـَـ داشت و حرف پیش از آن ساکن بود، روی پایه‌ی دندانه نوشته میشود: جرئت، هیئت، مسئله.
اگر همزه صدای ـُـ یا «او» داشت، روی پایه‌ی دندانه نوشته شود: رئوس، رئوف.
این‌که چه اندیشه‌یی پشت تغییر این دو قانون شیوه‌ی نگارش عربی وجود داشته، نگارنده تا به‌امروز بی‌اطلاع است؛ اما به نظر، تنها دلیل، اعمال نظر شخصی -و نه منطقی- بدون دقت درمورد پیامدهای این تغییر قاعده است؛ زیرا نه‌تنها آموزگار در تدریس ناچار میشود قاعده‌ی کلی را با استثنا نقض کند، در نگارش رسانه‌یی هم وضعیت را آشفته و چندگونه می‌نماید. نمونه‌های زیر را فقط از یک رسانه ملاحظه بفرمایید:
نمونه از مطلب‌های خبرگزاری ایرنا: ...اما آل سعود جرئت نکرده تا به وعده خود برای تحقیقات عمل کند (ایرنا، 20/06/1395) خانوادة ایرانی که باید به جرأت گفت نقطه قوت فرهنگ ایرانی و اسلامی ماست (ایرنا، 17/06/1395)
نمونه‌یی دیگر: عضو هیأت علمی دانشگاه صنعتی همدان ادامه داد ... (ایرنا، 20/06/1395) رئیس هیئت فوتبال استان خراسان و یکی از اعضای مجمع فدراسیون فوتبال نیز حضور داشتند... (ایرنا، 20/06/1395)
نمونه‌یی دیگر: ... اما مسئلۀ مهم ارتقای کیفیت دارو و صادرات داروست (ایرنا، 20/06/1395) ... اما مسألۀ فعلی ما چیز دیگری است... (ایرنا، 20/06/1395)
مقصر تفاوت نگارش یک‌نوع همزه در یک خبرگزاری، بی‌شک آموزش‌های متفاوت خبرنگاران است با دو دستور خط: یکی فرهنگستانی، یکی عربی! اما به هر دلیلی که باشد، جزو ضعف‌های یک رسانه به‌شمار می‌آید، که نتوانسته دستور خطی یکسان برای تمامیِ حوزه‌های خبری خود تدوین و آن را لازم‌الاجرا کند. پیشنهاد نگارنده این است:
از شیوه‌ی نگارش عرب‌ها برای همزه استفاده شود؛ زیرا نه‌تنها آموزش آن ساده‌تر است، بلکه استثنایی نیز در قاعده رخ نمی‌دهد! پس بهتر است بنویسیم: جرأت، مسأله، هیأت، مسؤول، رؤوس ...
نکته‌ی مهم در نگارش برخی همزه‌ها در خبر فارسی این است که اغلب، خبرنگاران همزهی واژگان را نمی‌گذارند؛ مانند: تأکید، تأمین، مسأله، مؤدب، تأیید،... و خواندن درست آن‌ها را می‌گذارند پای شناخت مخاطبان فارسی‌زبان از سابقه‌ی آن واژه با همزه در فارسی! اما این کار نادرست است؛ زیرا شاید در سابقه‌ی ذهنیِ تمامیِ مخاطبانِ آن رسانه شکل درست آن حک نشده باشد و مخاطب واژه را به‌اشتباه بخواند؛ نمونه‌های این اشتباه در خبرهای ایرنا چنین است:
... در سال 94 این مصوبه در مجلس تصویب [شد] و به تایید شورای نگهبان رسید. [باید بشود: تأیید]
یا: این‌جانب از طرف خود و نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران به تمامی ورزشکاران، مربیان و مسوولین شرکت‌کننده در این مسابقات از قاره‌ها و کشورهای مختلف خیرمقدم و خوش آمد عرض می‌کنم. [باید بشود: مسؤولان]
یا: این مساله زیان فراوانی را به شرکت حریری وارد ساخت. [باید بشود: مسأله]
نکته‌ی آخر، این‌که در زبان معیار فارسی هیچ واژه‌ی فارسیِ سره را با همزه نمی‌نویسیم؛ بنابراین نادرست اگر بنویسیم: بفرمائید، آئین، پائیز، آئینه...
و باید نوشت: بفرمایید، آیین، پاییز، آیینه، ...
** دانش پذیران توجه کند اصول یادشده با تکیه بر متون علمی ادبی آمده ست اما از آنجا که هر روزنامه شیوه نامه خطی خود را دارد بطور قطع در استفاده از این کلمات باید به سیاست های نگارشی موسسه خبری خود توجه کنید چرا که تجربه ثابت کرده است بحث کردن در مورد چگونگی نگارش این کلمات تنها زمان را از دست نویسنده می گیرد.
**پس توصیه ما به شما
در نوشتن قواعد یاد شده را رعایت کنید. آنچه را درست است گوشزد کنید اما در خبر تا تصویب خط مشی نگارشی قواعد یادشده، بر اساس نگارش تایید شده موسسه خبری خود بنویسید چرا که دو گانه نویسی در یک ارگان خبری نامطلوب تر از اصرار بر احقاق درستی نگارش یک کلمه .
