دستور خط فارسی4

دستور خط فارسی4

پیش تر از نگاه بزرگان فرهنگستان، درمورد دستور خط فارسی نوشتیم که می شود آن ها را در 4 قانون دسته بندی کرد: 
نخست، خط فارسی به اصلاح نیاز مبرم دارد؛ دوم، سخن مکتوب (نوشتاری) باید به سخن ملفوظ (گفتاری) نزدیک شود؛ سوم، دستورهای خط می بایست کم استثنا یا بی استثنا باشند؛ چهارم، خط زبان معیار از گذشته تاکنون به سوی جدانویسی پیش رفته است؛ و یکی را هم من اضافه می کنم: قانون بی فاصله در تمامیِ واژگان مرکب، و برخی واژگان مشتق باید رعایت شود. مطلب امروز به جدانویسی و پیوسته نویسیِ کلمه ها مربوط است: 

جدانویسی1

با تأکید بر سه قانون از چهار قانون یادشده‌ی فرهنگستان برای خط فارسی، یعنی: گرایش به جدانویسی، اعتقاد به سامان دادن به خط نابه‌سامان فارسی، و وضع قانون‌های کم‌استثنا یا بی‌استثنا، و یک قانون نویسنده‌ی این مطالب، یعنی کاربرد بی‌فاصله، قانون‌های جدانویسی را می‌توان در یک قانون خلاصه کرد:

                                    واژگان مستقل از نظر دستوری یا معنایی جدا نوشته ‌شوند.[1]

در این تعریف، باید اول، «واژه‌ی مستقل» را بشناسیم. منظور ما از واژه‌ی مستقل، کوچک‌ترین جزء دارای معنا یا نقش دستوریِ نوشتار یا گفتار است. به عبارت علمی‌تر: «واژه، تک‌واژ قاموسی‌ست؛ یعنی کوچک‌ترین واحد گفتار و نوشتار، که معنا و نقش دستوری دارد و اگر آن را بیش‌تر تجزیه کنیم، جزءهایی به‌دست می‌آید، که دیگر نه معنا دارند؛ نه نقش دستوری.»[2] برای نمونه: ضمیرها، حرف‌های اضافه و نشانه و ربط، و برخی اسم‌ها، صفت‌ها، قیدها و... و فعل‌ها – همگی - واژه‌اند. قانونِ پیشنهادیِ نگارنده می‌گوید همه‌ی این‌ها باید جدا نوشته شوند و با کلمه‌ی پیش و پس خود فاصله‌ی طبیعی داشته باشند. برای همین نمی‌شود نوشت:

بنام خدا! و باید نوشت: به نام خدا

یا نمی‌توانیم بنویسیم:

 تُست! باید بنویسیم: تو است/توست

یا نباید نوشت: آنست! باید نوشت: آن است

چون در ترکیب «به نام خدا»، «به» حرف اضافه است؛ یعنی واژه‌یی که از نظر دستوری مستقل به‌شمار می‌رود؛ و «خدا» هم از نظر دستوری، هم معنایی استقلال دارد. پس نباید سر هم نوشته شوند. در مورد مثال‌های بعدی نیز همین‌طور است: «تو» و «آن» هر دو ضمیر هستند و مستقل از نظر دستوری و معنایی و نباید به فعل «است» بچسبند.

در این قانون، دیگر استثنایی راه ندارد و تمامیِ کلمه‌های مستقل جدا نوشته می‌شوند. در جدول زیر برخی از این نمونه‌ها که بیش‌ترین دوگانگی‌های نوشتاری را دارند، آمده‌است:

ننویسیم	بنویسیم
هیچکس	هیچ ‌کس
شورایعالی	شورای عالی
حضرتعالی	حضرت عالی
جنابعالی	جناب عالی
بوجود	به وجود
بدست	به دست
بدینوسیله	بدین وسیله
بهم	به هم
اینجا	این جا
آنجا	آن جا
آنقدر	آن قدر
آنگاه	آن گاه
آنرا	آن را
آنهم	آن هم
علیرغم	علی رغم
همینکه	همین که

و از این نمونه‌ها باز هم هستند.

واژگان فارسی از نظر ساختاری سه گروه‌اند:

ساده، مشتق، مرکب.

واژگان ساده، یک‌جزیی هستند و کمابیش می‌توان به آن‌ها گفت: واژگان مستقل. مانند: پرواز، است، برویم، ما، درخت،...

اما دو گروه دیگر:

واژگان مرکب؛ از ترکیب دو یا چند کلمه‌ی مستقل، واژه‌ی مرکب ساخته می‌شود، که اجزای آن در خدمت معنای جدید هستند؛ مانند: دانش‌آموز، آزادی‌خواه، روان‌شناس...

در دستور نگارش پیشنهادی برای واژگان مرکب، اجزای مستقل آن از نظر دستوری یا معنایی، جداجدا، اما در بی‌فاصله نوشته می‌شوند:

ننویسیم	بنویسیم
موضعگیری	موضع‌گیری
باستانشناس	باستان‌شناس
بخشنامه	بخش‌نامه
نمایشنامه	نمایش‌نامه
چاپخانه	چاپ‌خانه
چایخوری	چای‌خوری
داستانسرا	داستان‌سرا
دلگشا	دل‌گشا
دلواپس	دل‌واپس
ریاضیدان	ریاضی‌دان
زمانسنج	زمان‌سنج
سایبان	سایه‌بان
سانتیمتر	سانتی‌متر
سالخورده	سال‌خورده
شبانروز	شبانه‌روز
صافکاری	صاف‌کاری
عقلگرایی	عقل‌گرایی
غافلگیر	غافل‌گیر
غزلسرا	غزل‌سرا
کتابسرا	کتاب‌سرا
فالگیر	فال‌گیر
فرمانبردار	فرمان‌بُردار
قالیباف	قالی‌باف
کشتکار	کشت‌کار
کمرنگ	کم‌رنگ
گمگشته	گم‌گشته
موسیقیدان	موسیقی‌دان
مهمانخانه	مهمان‌خانه
میخکوب	میخ‌کوب

و از این دست است، تمامیِ واژگان ترکیبی با «که»، «چه»، «آن»، «این»:

ننویسیم	بنویسیم
آنکه	آن‌که
آنچه	آن‌چه
اینکه	این‌که
چنانکه	چنان‌که
چنانچه	چنان‌چه

اما روشن نیست چرا قانون فرهنگستان در نگارش واژگان مرکب این‌قدر سلیقه‌یی و موردی وضع شده‌است. یک نگاه ساده به کتاب «فرهنگ املاییِ خط فارسی» این آشفتگی را نشان می‌دهد. در این کتاب با سه نوع نوشتار واژگان مرکب روبه‌رو هستیم:

یکی آن‌که، اغلب به جدانویسی تمایل دارد؛ مانند: شش‌گانه، شیمی‌دان، قلم‌زن، ماه‌بانو، پاک‌کن، آهنگ‌ساز، پری‌زاد، ...

اما گاهی برای برخی واژگان مرکب، دو شیوه‌ی نوشتن (هم جدا، هم پیوسته) را درست دانسته‌است؛ مانند: تنگ‌دست/تنگدست، خاک‌زی/خاکزی، صاحب‌دل/صاحبدل، پاسخ‌گو/پاسخگو، ...

و گاهی نیز به پیوسته‌نویسی اصرار دارد؛ مانند: شاهنامه، کتابخانه، خمپاره، کهکشان، گناهکار، لبریز، ماهتاب، نیمروز، ...

اما پیشنهاد نگارنده، کار نوشتن واژگان مرکب را راحت می‌کند و راه سلیقه را می‌بندد؛ یعنی آن‌که همیشه اجزای واژه‌ی مرکب جدا اما بی‌فاصله نوشته شود؛ مانند: شاه‌نامه، کتاب‌خانه، خم‌پاره، که‌کشان، گناه‌کار، لب‌ریز، ماه‌تاب، نیم‌روز

گاهی در کلاس‌های درس، دانشجویان می‌گویند که این نوع جدانویسی در برخی واژگان، «زیبا» نیست. پاسخ من همواره این بوده‌است که این‌گونه اظهار نظر کردن درباره‌ی دستور خط، یعنی به جای کاربرد درست قانون‌های دستور خط، راه سلیقه باز است و هر صاحب‌نظری، می‌خواهد دیگران هم آن‌گونه که خودش می‌نویسد، بنویسند! زیرا شکل‌های دیگر نگارش به چشم‌اش «زیبا» نمی‌آیند؛ درحالی‌که برای نگارش واژگان نمی‌توان سلیقه‌یی و تنها بر معیارهای زیبایی‌شناسی تکیه کرد؛ زیرا هر انسانی سلیقه‌ی خاص خود را دارد و عناصر زیبایی‌شناسی متغیر و نسبی هستند. پس باید به قانون‌های دستور خط وفادار بود و دستورهایی کم‌استثنا یا بی‌استثنا تهیه کرد. قانون پیشنهادیِ نگارنده امکان کم‌استثنا شدن و در بسیاری موارد بی‌استثنا شدن را فراهم آورده‌است. البته قانون خود فرهنگستان نیز در حدود 80درصد با قانون پیشنهادی هماهنگ است؛ منتها صاحب‌نظران در فرهنگستان چنین دستوری را وضع نکرده و موردی پیش رفته‌اند. قانون پیشنهادیِ نگارنده، کار را نه‌تنها برای رسانه‌نویسان، بلکه برای نوآموزان نوشتار فارسی نیز آسان و کاربردی می‌کند و راهی‌ست برای کم‌تر شدن غلط‌های دیکته‌یی دانشجویان پس از 12 سال تحصیل ابتدایی تا متوسطه!

حال در یک متن خبری، به بررسیِ واژگان مرکب می‌پردازیم و دقت می‌کنیم آیا به‌راستی از زیباییِ نوشتار چیزی کاسته شده‌است یا نه؟

نکته: در این متن خبری- مانند اغلب موارد- قانون بی‌فاصله رعایت نشده‌است، که نگارنده برای درست‌خوانی و شناخت واژگان مرکب اجزای آن را در بی‌فاصله گذاشته و زیر هر واژه‌ی مرکب را خط کشیده‌است:

به گزارش ایرنا از پایگاه اطلاع‌رسانیِ معاون‌اول رییس‌جمهوری، اسحاق جهانگیری در جلسة ستاد فرماندهیِ اقتصاد مقاومتی، ظهر امروز- دوشنبه- با بیان این مطلب افزود: «بر راه‌اندازیِ تولید داخلی و احیای واحدهای راکد و نیمه‌فعال، مقام معظم رهبری و رییس‌جمهوری تأکید کردند.»

جهانگیری ...گفت: «وزارت صنعت، معدن و تجارت باید این برنامه را با جدیت پی‌گیری کند، تا شاهد تحقق هدف‌گذاریِ انجام‌شده یعنی احیای دست کم 7هزار و پانصد واحد تولیدی در سطح کشور باشیم.»

معاون‌اول رییس‌جمهوری همچنین با اشاره به بخش‌نامۀ بانک مرکزی که به بانک‌های عامل ابلاغ، و بر ضرورت حمایت از واحدهای تولیدیِ نیمه‌فعال و راکد تاکید شده‌است، افزود: «دستورالعمل لازم از بانک مرکزی به بانک‌های عامل ابلاغ شده ...»

... جهانگیری همچنین با اشاره به گزارش دبیرخانة ستاد فرماندهیِ اقتصاد مقاومتی از روند اجرای مصوبات ستاد و پی‌گیریِ عمل‌کرد دستگاه‌های اجرایی به‌منظور اجرای اقتصاد مقاومتی، از دکتر دژپسند (دبیر ستاد) و دکتر ویسه (معاون هماهنگی و نظارت معاون‌اول رییس‌جمهوری خواست...

... در این جلسه ... وزیران: نیرو، نفت، دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح، جهاد کشاورزی، ارتباطات و فن‌آوریِ اطلاعات، صنعت، معدن و تجارت، رییس سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، رییس سازمان مدیریت و برنامه‌ریزیِ کشور، معاون رییس‌جمهوری در امور مجلس، معاون علمی و فن‌آوریِ رییس‌جمهوری، معاون اجرایی، ... نیز حضور داشتند.

دبیر ستاد همچنین گزارشی از روند اجرای برنامه‌های برون‌گراییِ اقتصاد مقاومتی بیان کرد و پس از آن، دربارۀ راه‌کارهای توسعة صادرات غیرنفتی کشور بحث و تبادل نظر شد...

در ادامه این نشست، دبیر ستاد، گزارشی نیز از اقدامات انجام‌شده به‌منظور احیا و به حرکت‌درآوردن تولید داخلی بیان کرد و ضمن تشریح مباحث مطرح‌شده، کارگروه‌های مرتبط، نتیجه‌ها ودست‌آوردهای این نشست‌ها را شرح داد...

دبیر ستاد در بخش پایانیِ این نشست، گزارشی از طرّاحیِ سامانة نظارت و ارزیابیِ عمل‌کرد دستگاه‌های اجرایی در مورد پروژه‌های اولویت‌دار برای تحقق اقتصاد مقاومتی مطرح کرد و گفت...

دکتر جهانگیری نیز ... اظهار امیدواری کرد با رفع موانع اداری و مالی، تعداد 46 طرح مهم تولیدی و زیربنایی که -قرارگاه مسؤول اجرای آن است- در سال 95 و اوایل 96 تکمیل و به بهره‌برداریبرسد.

 

------------------------------------------------------------------------------

[1] . اگر یکی از این دو نیز باشد، واژه مستقل است؛ یعنی حتی اگر تنها از نظر دستوری مستقل باشد؛ یا تنها از نظر معنایی، باز هم واژه به‌ شمار می‌آید.

[2] . نگاهی تازه به دستور زبان، صص91-90.