دستور خط فارسی5
دستور خط فارسی5
در مطلب پیش، از قانون جدانویسی برای واژگان مرکب و موارد آن به همراه چند مثال سخن رفت. این قانون چنین بود:
اجزای واژگان مرکب جدا، اما در بی‌فاصله نوشته می‌شوند.
اما ممکن است شناخت واژگان مرکب و تشخیص آن‌ها برای برخی خوانندگان مشکل باشد. یک راه ساده در مطلب امروز آمده‌است، شاید با یادگیریِ این فرمول‌ها، نگارش آن‌ها ساده‌تر شود.
واژگان مرکب2
از نظر ساختاری می‌توانیم واژگان مرکب را به چهار گروه تقسیم کنیم:
نخست، واژگان مرکبی که یک جزء آن‌ها، ماده‌ی (بن) فعلی‌ست؛ مانند:
دل‌آور، سرافراز، دانش‌جو، دانش‌آموز، فرمان‌دار، بدخواه، فریادرس، نام‌آور، نام‌دار، سرنوشت‌ساز، بهره‌برداری، چشم‌داشت، بزرگ‌داشت، یادگرفتن، آرایش‌کردن، خدابیامرز، خودباخته، راه‌نما، ره‌نمود، داغ‌دیده، آزادی‌خواه، استقلال‌طلب، زبان‌شناس
شناخت این گروه آسان است. کافی‌ست اجزای واژه‌ی مرکب را جابه‌جا کنید و پس از ماده‌ی فعلی، «ـَـنده‌ی» اضافه نمایید. باید ترکیب معنادار و به همان معنای پیش از جابه‌جایی باشد؛ برای نمونه:
دانش‌آموز ← آموزنده‌ی دانش
فریادرس ←رسنده‌ی فریاد
دوم، واژگان مرکبی که از ترکیب 2 اسم، یا صفت و اسم ساخته شده‌اند؛ مانند:
شیرمرد، بیداردل، نیک‌دل، نیکوکار، شادمان [مان= خانه]، گران‌بها، پری‌چهره، سیاست‌مدار، دولت‌مرد، کتابخانه، فرهنگ‌سرا، سست‌اراده، سربلند، آیین‌نامه،
سوم، گروهی از واژگان مرکب هستند، که میان اجزایشان، می‌توان خط تیره گذاشت؛ مانند:
سوسیال-دموکرات، اقتصادی-سیاسی، فرهنگی-هنری، علمی-کاربردی
چهارم، این گروه واژگان مرکب، از ترکیب سه یا چهار واژه ساخته شده‌اند، که اغلب یکی از این سه واژه، حرف است؛ مانند:
دست‌اندرکار، سرهم‌نویسی، بخورونمیر، همه‌چیزدان، ازمابهتران، ازخودراضی، دست‌ودل‌باز
تقسیم‌بندیِ دیگری که در مورد واژگان مرکب انجام می‌شود، به نوع آن‌ها مربوط است:
1- اسم مرکب؛
2- صفت مرکب؛
3- فعل مرکب؛
4- قید مرکب؛
5- حرف اضافه‌ی مرکب.
این تقسیم‌بندی در نگارش واژه تأثیری ندارد و چون مطلبِ این بار، به دستور خط در حوزه‌ی جدانویسی مربوط است، از بیان آن خودداری می‌کنیم.
تمرین:
در این دو متن خبری، واژگان مرکب با کشیدن خط زیر آن‌ها و توضیحی درمورد ساختارشان در میان قلّاب مشخص شده‌اند. نکته این‌که، متن‌ها ویرایش نیز شده‌است، که میتوانید با اصل متن در سایت خبریِ ایرنا مقایسه نمایید:
تهران- ایرنا- رییس سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی [ترکیب اسم و ماده‌ی مضارع و پسوند] کشور اعلام کرد: «میزان تورم سالیانه از 10.2درصد در اردیبهشت‌ماه [ترکیب دو اسم] به 9.5 درصد در پایان خردادماه کاهش یافت [ترکیب اسم و فعل].»
به گزارش ایرنا، محمدباقر [ترکیب صفت] نوبخت [ترکیب صفت و اسم] در جلسة علنیِ امروز (سه‌شنبه) [ترکیب دو اسم] مجلس شورای اسلامی با بیان گزارشی از وضعیت اقتصادیِ کشور بایادآوری [ترکیب اسم و ماده‌ی فعلی و پسوند] این‌که [ترکیب ضمیر و حرف] میزان تورم در سه سال گذشته روند کاهنده داشته‌است، اظهار داشت: «کاهش تورم یک‌ساله [ترکیب دو اسم و پسوند] و تک‌رقمی‌شدن [ترکیب دو اسم، پسوند و مصدر] آن موفقیت بزرگی‌ست.»
وی ادامه داد: «میزان تورم نقطه‌به‌نقطه [ترکیب دو اسم و یک حرف] نیز از 6.8 درصد در اردیبهشت‌ماه به 6.1 درصد در خردادماه تقلیل یافت.»
نوبخت ابراز امیدواری کرد که به‌زودی گزارشی از روند رشد اقتصادی کشور به نمایندگان مجلس تقدیم کند.
وی در عین حال افزود: «البته آمار رشد اقتصادی در سه‌ماهة [ترکیب دو اسم و یک پسوند] چهارم سال گذشته از رشد مثبت 2درصدی حکایت دارد که نسبت به یک درصد سالیانه، نیز نسبت به منفی 6.8 درصد در آغاز سال 1392 آماری مطلوب است.»
تهران- ایرنا- رییس مجلس شورای اسلامی از اقدام وزارت اطلاعات در خنثاسازی[1] [ترکیب صفت و ماده‌ی مضارع و پسوند] توطئه‌های اخیر تروریست‌ها تشکر کرد[ترکیب اسم و فعل] و گفت: «مجلس شورای اسلامی از اقدامات وزارت اطلاعات در ایجاد امنیت پایدار [ترکیب اسم و ماده‌ی مضارع] حمایت می‌کند [ترکیب اسم و فعل].
به گزارش خبرنگار پارلمانی ایرنا، علی لاریجانی در بخش دیگری از سخنانش در آغاز جلسة علنیِ امروز- سه‌شنبه- مجلس شورای اسلامی افزود: «لازم می‌دانم به سربازان [ترکیب اسم و صفت]گمنام[2] [ترکیب صفت و اسم] امام زمان (عج) در وزارت اطلاعات که توانستند توطئه‌های اخیر تروریست‌ها را خنثا کنند، سپاس بگویم.»
وی تأکید کرد: «مجلس شورای اسلامی، امنیت ملّت را در اولویت کار خود قرار داده‌است [ترکیب اسم و فعل] و از اقدامات وزارت اطلاعات در ایجاد امنیت پایدار[3] پشتیبانی خواهد کرد[ترکیب اسم و فعل].
رییس مجلس شورای اسلامی، هم‌چنین [ترکیب حرف و ضمیر] دربارة پیروزیِ مردم عراق علیه تروریست‌ها در فلوجه گفت: «این پیروزی را به این ملّت عزیز و رشید، و مسؤولان دولت عراق تبریک می‌گویم.»
لاریجانی با تأکید بر این‌که فلوجه یک مسألة مهم در سال‌های اخیر بوده‌است، اظهار داشت [ترکیب اسم و فعل]: «در سال‌های اخیر حوادث بسیار نگران‌کننده [ترکیب دو صفت] در منطقه، به‌ویژه در عراق رخ داد، که کانون این مسأله در فلوجه بود. لذا این دژی که تروریست‌ها برای خود درست کرده بودند [ترکیب صفت و فعل]، با اقدامی سنجیده، حساب‌شده [ترکیب اسم و ماده‌ی ماضی و پسوند] و طرّاحیِ مردم و نیروهای مسلح عراق از دست تروریست‌ها خارج [حذف شد به قرینه: خارج شد، ترکیب اسم و فعل]، و به مردم عراق بازگردانده شد.
