دستور خط فارسی7
دستور خط فارسی7
فعل‌های کوتاه‌شده رادر فارسی هم داریم!
زبان فارسی هم -درست مانند زبان انگلیسی- فعل کوتاه‌شده دارد. آن‌ها می‌گویند:
I am= I’m
It is = It’s
و ما می‌گوییم:
مدرس‌ام (مدرس استم)، شادی (شاد استی)، با تو دوست‌ایم (دوست استیم)، جوانمردید (جوانمرد استید).
البته تعداد این گروه فعل‌ها در زبان فارسی محدود است به: هستن/استن. در گفتار و نوشتار فارسی، از این فعل بسیار استفاده می‌شود. مطلب این هفته به شیوه‌ی نگارش این دسته فعل‌ها مربوط است:
جدانویسی3
همان‌گونه که پیش‌تر توضیح داده شد، «هر واژه‌ی مستقل ازنظر دستوری و معنایی باید مستقل نوشته شود و اگر این واژه‌ها اجزای یک واژه‌ی مرکب باشند، در بی‌فاصله». فعل کوتاه‌شده‌ی هستن/استن نیز از این قاعده مستثنا نیست. این فعل‌ها به شکل زیر نوشته می‌شوند:
اَم [مخفف هستم/استم]، ای [مخفف هستی/استی]، است، ایم [مخفف هستیم/استیم]، اید [مخفف هستید/استید]، اند[مخفف هستند/استند]
مانند: معلم‌ام [مخفف معلم استم]، معلم‌ای [مخفف استی]، معلم است، معلم‌ایم [معلم استیم]، معلم‌اید [معلم استید]، معلم‌اند[معلم استند]
فعل کوتاه‌شده –هرچند دیگر یک فعل کامل نیست- یک واژه‌ی مستقل است و دستور و معنای مستقل دارد. پس نباید به کلمه‌ی پیش از خودش بچسبد؛اما چون کوتاه شده‌است، آن را در بی‌فاصله از واژه‌ی پیش از خودش می‌نویسیم، مگر در سوم شخص مفرد؛ یعنی فعلاست که چون کوتاه نمی‌شود، یک فاصله‌ی کامل دارد؛
یعنی: باهوش‌ام، خانه‌ای، شاغل است، پیک‌ایم، ... .
پس نباید نوشت: معلمم، انسانید، صاحب حسابند
دستور خط این گروه فعل‌ها،در قانون فرهنگستان تا 70درصد -خواه و ناخواه- با جدانویسی همراه است؛ اما باز هم با آشفتگی و سلیقه‌های شخصی و پر از استثنا!قصد ما در این بخش، دسته‌بندیِ دستور خط کم‌استثنای این دسته فعل‌هاست.
همان‌گونه که می‌بینید، فعل‌های کوتاه‌شده با حرف صدادار آغاز می‌شوند. پس نگارش این فعل‌ها به واژه‌ی پیش از آن‌ها بستگی دارد:
1- اگر کلمه‌ی پیش از فعل کوتاه‌شده، بی‌صدا باشد و آخرین حرف آن، روی خط زمینه ادامه نیابد، یعنی حرف‌های: «د، ذ، ر، ز، ژ، و» باشد (نمونه: شاد، دل‌سوز، بی‌کار، رهرو) در نگارش فعل کوتاه‌شده پس از این دسته واژگان،نیازی نیست فعل با «الف» نماینده‌ی صدای «ـَـ» نوشته شود؛ پس چنین می‌نویسیم: شادم، شادی، شاد است، شادیم، شادید، شادند
یا: رهروم، رهروی، رهرو است، رهرویم، رهروید، رهروند
2- اگر کلمه‌ی پیش از فعل‌های کوتاه‌شده با حرف صدادار بلند یا صدای کوتاه «ـُـ» پایان یابد، یای میانجی نقش «الف» آغاز این فعل‌ها را بازی می‌کند؛ پس فعل را پس از این واژه‌ها چنین می‌نویسیم:
یم، یی، ست، ییم، یید، یند
نمونه: دانایم، دانایی، داناست، داناییم، دانایید، دانایند
دانشجویم، دانشجویی، دانشجوست، دانشجوییم، دانشجویید، دانشجویند
قاضی‌یم، قاضی‌یی، قاضی‌ست، قاضی‌ییم، قاضی‌یید، قاضی‌یند [که فرهنگستان با وجود شنیده شدن صدای یای میانجی در نگارش این دسته استثنا قائل شده‌است و دستور چنین برای آن نوشته: قاضی‌ام، قاضی‌ای، قاضی است، قاضی‌ایم، قاضی‌اید، قاضی‌اند]
پادویم، پادویی، پادوست، پادوییم، پادویید، پادویند
که باز هم فرهنگستان در این مورد راه سلیقه را پیموده است و چنین دستوری صادر نموده؛
نمونه: توام، توای/تویی، توست، توایم، تواید، تواند!!!
3- اگر کلمه‌ی پیش از فعل‌های کوتاه‌شده با حرف صدادار کوتاه (ـِ) پایان یابد، «الف» نماینده‌ی صدای آغازین فعل نوشته می‌شود. پس فعل را پس از این واژه‌ها چنین می‌نویسیم:خانه‌ام، خانه‌ای، خانه است، خانه‌ایم، خانه‌اید، خانه‌اند
4- اگر کلمه‌ی پیش از فعل‌های کوتاه‌شده، بی‌صدا باشد و آخرین حرف آن، روی خط زمینه ادامه داشته باشد، «الف» نماینده‌ی صدای آغازین فعل نوشته می‌شود. پس فعل را پس از این واژه‌ها چنین می‌نویسیم: خواهان‌ام، خواهان‌ای، خواهان است، خواهان‌ایم، خواهان‌اید، خواهان‌اند
فرهنگستان در نگارش این دسته فعل‌ها نیز راه سلیقه را رفته‌است؛ یعنی گاهی فرمان به چسبیده‌نویسی می‌دهد، گاهی دستور به جدانویسی؛ برای نمونه: پاکم، پاکی، پاک است، پاکیم، پاکید، پاک‌اند (؟!)
هرچند این دسته فعل‌ها در زبان خبرنویسی چندان پرمصرف نیست، اما در حوزه‌ی گزارش، مقاله و مصاحبه کاربرد دارد.خبرنگاران اغلب ترجیح می‌دهند فعل را به صورت کامل استفاده کنند، نه کوتاه‌شده. اما روزنامه‌نگاران گه‌گاه از این دسته فعل‌ها بهره می‌برند. پیشنهاد نویسنده این است که برای کل فعل‌های کوتاه‌شده یک دستور وضع گردد. چون اغلب این گونه فعل‌ها را جدا می‌نویسیم -و باید هم جدا بنویسیم- اساس را بر جدانویسی بگذاریم؛ اما در بی‌فاصله، در تمامیِ شکل‌های آن!
چون این گروه فعل در خبرگزاری‌ها کم‌تر مصرف دارد، نمونه‌یی یافت نشد، تا در این مطلب از آن استفاده شود.
