مقدمه یی بر دستور خط فارسی1

خط فارسیِ امروزی اشکال‌های اساسی دارد؛ آن‌‌قدر که با وجود 12 سال تحصیل دانش و گرفتن دیپلم، باز هم دانشجویان پر از غلط‌های دیکته‌یی هستند. برای مثال، نمی‌دانند همزه‌ی «مسأله» این‌چنین است،

 یا این‌چنین: «مسئله»! نمی‌دانند «خانه‌ی من» درست است یا «خانـۀ من» یا «خانه من»! بعضی‌ها می‌نویسند: «آزادی‌خواه» و بعضی دیگر: «آزادیخواه»! گاهی می‌نویسند: «کبرا» و گاهی: «کبری»! درواقع، خط فارسی، نه‌تنها در حوزه‌ی نگارش: جدا و پیوسته‌نویسی، یای میانجی، همزه‌ی عربی، و الف مقصوره مشکل دارد، بلکه دانشجویان ما به سبب وجود انواع و اقسام صداهای «Z» یا «S» یا «H» یا «T» و مانند آن، نمی‌دانند کدام شکل واژه‌های زیر درست است و اغلب شکل نادرست را انتخاب می‌کنند: وهله/وحله، نصیب/نسیب، منزجر/منضجر، مأمور/معمور، متبوع/مطبوع، غلتیدن/غلطیدن، غدغن/قدغن/غدقن، زجر/ضجر. این‌ها را بگذارید کنار معرّب‌هایی که در فارسی مصرف دارد یا حتی کلمه‌های غیرعربی که به زبان عربی وارد شده‌است و ما از شکل معرّب‌شده‌ی آن استفاده می‌کنیم! مانند: شترنج/شطرنج، اسطبل/اصطبل، اتو/اطو، تهران/طهران، تنبور/طنبور، طوطی/توتی، صد/سد. انگار دوازده سال آموزش درست‌نویسیِ خط فارسی کافی نیست، که دانشجویان و خبرنویسان هنوز نتوانسته‌اند با نگارش خط کنار بیاید! اما اِشکال در آموزش‌پذیر و آموزگار نیست! اِشکال اصلی این است که بزرگ‌سالان امروزی، زمانی که در مدرسه درس می‌آموختند، شکل‌های واژه‌ها را حفظ می‌کردند. درست انگار خط تصویریِ چینی می‌آموختند! و نمی‌دانستند که برای مثال، چرا «سیب» را با سین باید نوشت؛ اما «صابون» را با صاد، و «ثریا» را با «ثـ»! نمی‌دانستند؛ چون هر سه کلمه برایشان با یک صدای «s» خوانده می‌شد. و بچه‌های ما مثل کودکان عرب‌زبان نبودند، که برای هر «s» یک تلفظ جداگانه داشته باشند و با خواندن معلم، بدانند باید کدام یک را بنویسند. درواقع، ما از کودکی آموخته‌ایم شکل واژه را حفظ کنیم. برای همین وقتی به کلمه‌ی تازه‌یی می‌رسیم، در نگارش آن دچار ابهام می‌شویم. حساب کنید که چه قدر هوش و نیرو و زمان‌مان از کودکی صرف شد تا تصویر واژه‌ها را حفظ کنیم! چه‌قدر در آزمون‌های کنکور، املای سین یا صاد جزو گزینه‌های ورود به دانشگاه بود! اما باز هم و هنوز هم با غلط می‌نویسیم!

وقتی به زبان وخط معیار در متن نامه‌های اداری و نوشته‌های رسانه‌یی برمی‌خوریم، این آشفتگی چندبرابر می‌شود. می‌پرسید چرا؟ چون سلیقه نیز به مجموعه‌ی آشفتگی‌های خط افزوده می‌گردد. برای مثال، یک دبیر سرویس خبر، چیزی را می‌پسندد و شیوه‌نامه‌ی نگارش را برپایه‌ی سلیقه‌ی شخصیِ خود تدوین می‌کند یا شفاهی دستور می‌دهد که خبرنگار باید این‌چنین بنویسد. آن‌وقت در همان رسانه، دبیر سرویس دیگری، به شیوه‌ و سلیقه‌ی دیگری اعتقاد دارد و روش نوشتار خبرنگاران خود را به گونه‌ای دیگر تعیین می‌کند. در این میان، گاهی پیدا می‌شوند خبرنگارانی که کار خود را می‌کنند و صاحب قلم هستند و کسی به کارشان کاری ندارد. آن‌وقت در خروجی یک رسانه می‌بینیم، یکی می‌نویسد: بویژه، یکی دیگر می‌نویسد: به‌ویژه، و آن دیگری می‌نویسد: به ویژه!

مثال1: متن1: ... با تاکید بر اینکه توصیه های امروز (دوشنبه) مقام معظم رهبری به مسئولان آموزش و پروش را دنبال خواهیم کرد...

متن2: و در همین سفر امام راحل استاد مطهری را مسؤول تشکیل شورای انقلاب اسلامی می کند.

مثال2: متن1: کشور در وضعیت خوب اقتصادی بسر نمی برد...

متن2: دنیای اسلام در بدترین شرایط تاریخی خود به سر می برد

این غلط‌ها را بگذارید کنار تنبلی‌های تایپیست‌های خبر، که نه همزه‌ی «تأکید» را در نمونه‌های بالا گذاشته‌اند، نه قانون بی‌فاصله را در واژه‌های مرکب و چندجزیی رعایت کرده‌اند؛ مانند: توصیه‌های، می‌کند، 

اما چرا در نوشتار رسمیِ خط فارسی تا این اندازه چندگانگی وجود دارد؟ هنگام آموزش زبان‌های دیگر، اگر کسی جمله‌هایی را دیکته کند، دانش‌آموز و دانشجو و نویسنده‌ی رسانه و اداره و ادیب و مانند آن، همگی یک‌جور می‌نویسند؛ اما همان‌گونه‌که گفته‌شد، این آزمون درباره‌ی خط فارسی این‌گونه پیش نمی‌رود.

اغلب کسانی که در حوزه‌ی خط فارسی پژوهش کرده‌اند، یا با آن می‌نویسند، معتقدند خط فارسی کنونی خطی‌ست، که به دگرگونی نیاز دارد؛ چه استادان زبان فارسی، هم‌چون: احمد سمیعی (گیلانی)، احمد بهمنیار، علی‌اشرف صادقی و محمدرضا باطنی؛ چه دانش‌جویان و دانش‌آموزان؛ چه ادیبان و شاعران؛ چه نویسندگان حوزه‌ی رسانه و اداره.

1- استاد احمد سمیعی گفته‌است: «تنها خطی از تحول معاف می‌ماند، که زبانی مرده، مانند اوستایی یا لاتینی به آن نوشته شده باشد.»[1]

استاد احمد بهمنیار در این باره آورده‌است: «... لزوم فوری، وضع قواعد برای املای فارسی‌ست؛ یعنی مرتفع ساختن عیوب و نقایص همین خط که امروز بدان کتابت می‌کنیم... .»[2]

استاد علی‌اشرف صادقی نوشته‌است: «نیازهای مبرم اصلاح خط فارسی ... مسأله‌ی شیوه‌ی نگارش کلمات فارسی را از ابتدا در دستور کار فرهنگستان زبان و ادب فارسی قرار داد.»[3]

احمد بهمنیار نخستین قانون نگارش فارسی را یکسان‌سازیِ زبان نوشتار و گفتار دانسته‌است: «زیباییِ سخنِ مکتوب به این است که سخن ملفوظ را چنان‌که هست، نشان دهد.»[4] خواندنی آن‌که فرهنگستان نیز بر همین قانون تأکید دارد.[5] هم‌چنین از میان هشت قانونی که احمد بهمن‌یار برای خط فارسی نهاده، قانون سوم، وضع قواعدی‌ست با کم‌ترین استثنائات! از قانون‌های کلّی فرهنگستان نیز یکی همین است، که هر قانون فراگیر باشد و استثنا در آن راه نیابد![6]

قضاوت با خودتان! احمد بهمنیار این حرف‌ها را در هنگام بازگشاییِ فرهنگستان دوم (سال 1348) گفته‌است و از همان موقع همه‌ی اعضای فرهنگستان آن را پسندیده و در تدوین کتابچه‌های دستور خط تکرار کرده‌اند؛ اما خود را و زبان معیار را ملزم به رعایت آن ننموده‌اند! انگار چون دستور خط معیار، پلیس ندارد و از جریمه خبری نیست، هر کس هرجور سلیقه‌اش بکشد، می‌نویسد و از آن باکی ندارد. شاید بر اثر تکرار نوشتارهای متفاوت یک متن، چشم روزنامه‌خوانان و بزرگ‌سالان به این آشفتگی عادت کرده باشد، اما قبول کنیم که کودکان و فارسی‌خوانان غیرایرانی چه دشواری‌هایی را -بی‌سبب- باید پشت سر بگذارند تا از معمای متن فارسی سر در بیاورند! بیاییم خودمان رمزگشای متن‌هایمان باشیم!

چند نمونه‌ی دیگر نیز از این آشفتگیِ نوشتاری چنین است:

مثال3: تفاوت در نگارش 3 واژه‌ی: رییس‌جمهوری/رئیس‌جمهوری، هیأت/هیئت، بزرگ‌ترین/بزرگترین:

متن1: به گزارش ایرنا، «پارک گئون هی» رئیس جمهوری کره جنوبی عصر دیروز(یکشنبه) وارد تهران شد. ... هیاتی متشکل از 236 نفر از مسئولان و رئیسان بزرگترین شرکت های کره ای و صاحبان صنایع بزرگ این کشور، وی را در این سفر سه روزه همراهی می کنند.

متن2: مشاور رییس جمهوری در امور اقتصادی یادآور شد ...

متن3: در این دیدار که به درخواست هیئت ترک با هدف آشنایی با فعالیت های موسسه رازی و بررسی . . . متبوع خود ابراز تمایل کرد...

متن4: اتحادیه اروپا بزرگ ترین شریک تجاری اسراییل است... 

مثال4: تفاوت نگارش واژه‌ی جست‌وجو/جستجو

متن1: گروه غواص این سازمان از دقایق اولیه وقوع حادثه عملیات جستجو را آغاز نموده...

متن2:  امدادگران هلال احمر در این تیم ها با گذراندن دوره های تخصصی برای فعالیت در بخش های ارزیابی و شناسایی، جست و جو، نجات،کمک های اولیه و اسکان اضطراری حوادث آماده شده‌اند.

نکته آن‌که، تصوّر نکنید فقط سایت ایرنا به این معضل دچار است. خیر! محدوده‌ی پژوهش پایان‌نامه‌ی یکی از دانشجویان دانشکده‌ی خبر که برای نشان دادن همین آشفتگی نوشته و دفاع شد، از چندین روزنامه و سایت خبری بوده‌است.

________________________________________________________________________

---

[1] . نگارش و ویرایش، ص193، س11.

[2] . مقدمه‌ی لغت‌نامه‌ی دهخدا، مقاله‌ی املای فارسی، احمد بهمن‌یار، ص152.

[3] . فرهنگ املایی خط فارسی، ص8.

[4] . همان، صص153 و 156.

[5] . دستور خط فارسی، ص9؛ و  فرهنگ املایی خط فارسی، دکتر علی‌اشرف صادقی، ص8

[6] . دستور خط فارسی، ص10.